In verreweg de meeste films, series en boeken waarin de hoofdpersonen reizen door de tijd, reizen zij terug naar het verleden. Er zijn grofweg twee varianten die elk verschillende paradoxen en inconsequenties opleveren
In de eerste variant van reizen naar het verleden is er een vaste onveranderlijk tijdlijn. Als iemand in deze variant terugreist naar het verleden, dan heeft dat niet tot gevolg dat het verleden verandert. De tijdreis zelf is slechts onderdeel van een vanaf het begin vaststaande ontwikkeling. Klassiek voorbeeld hiervan vormen de drie eerste Terminatorfilms. Alle handelingen, die door de hoofdrolspelers gedaan worden en door de toeschouwers ervaren worden als vrije keuze, bedoeld om het naderende onheil af te wenden, blijken uiteindelijk precies bij te dragen aan een uitkomst, die vanaf het begin heeft vast gestaan. De paradox die in deze variant veelvuldig optreedt is dat iets uit de toekomst oorzaak is van iets in het verleden. Zo is de hoofdpersoon van de eerste Terminatorfilm Kyle Reese de vader van John Connor, die hem vanuit de toekomst terugstuurt in de tijd naar 1984.
De tweede variant gaat uit van een veranderbare tijdslijn, waarin de reis terug in de tijd gevolgen heeft voor de toekomst die wordt achtergelaten. Een leuke film met dit concept is About time, waarin de hoofdpersoon van zijn vermogen om door de tijd te reizen gebruik maakt om de liefde van zijn leven te veroveren. Deze variant is een stuk complexer dan de eerste variant en leidt daardoor regelmatig tot allerlei inconsequenties. Zo gebeurt het in veel films en series met dit concept van tijdreizen, dat ingrijpen in het verleden gevolgen heeft voor iedereen en alles, behalve voor degene die door de tijd reist. Een film waarin deze inconsequentie goed zichtbaar wordt is de film Back to the future. Als Marty McFly’s terugkeert naar het heden blijkt het gezin dat hij aan het begin van de film achterliet radicaal veranderd te zijn. De enige echter die onveranderd is is Marty McFly zelf. De inconsequentie bestaat er in dat in de nieuwe toekomst de personages rondom Marty herinneringen hebben aan Marty, die Marty zelf niet deelt.
Interessant is de belangrijke rol die het toeschouwerperspectief inneemt. In de serie Timeless volgt de toeschouwers de hoofdpersonen tijdens hun reizen naar het verleden. Deze resulteren in verandering van de tijdlijn en daarmee verandering van de toekomst die wordt achtergelaten. Wat niet verandert zijn de hoofdpersonen en hun herinneringen. Zo verdwijnt in een van de eerste afleveringen de zus van de hoofdpersoon uit de tijdlijn, maar blijft de hoofdpersoon haar zus herinneren. De dominantie van het toeschouwerperspectief blijkt echter vooral uit het feit dat de lengte van de tijdreis (de tijd die de hoofdpersonen doorbrengen in het verleden) gelijk is aan de tijd die de achterblijvers moeten wachten voordat de tijdreizigers weer terugkeren. Voor de toeschouwer is dat vanzelfsprekend: die volgen de tijdreizigers op hun reis terwijl ze tegelijkertijd de achterblijvers volgen in hun afwachting van de terugkeer van de reizigers.
Iets vergelijkbaars gebeurt in dezelfde serie als de tijdreizigers andere tijdreizigers achterna reizen naar het verleden en zich haasten om op tijd te komen, waarbij ze standaard later arriveren in het verleden dan degene die zij achterna zitten. Sterker: zo komen precies zoveel later aan als ze later vertrokken zijn.
Dit is de tweede post over tijdreizen. In de volgende post bespreek ik waarom terugreizen in de tijd niet kan.